طبق تعاريف، شهرنشيني فرآيندي محسوب مي شود که در آن تغييراتي در سازمان اجتماعي سکونتگاه هاي انساني به وجود مي آيد که حاصل افزايش، تمرکز و تراکم جمعيت است. از نظر سازماني، در شهرنشيني دگرگوني هايي در ساخت اجتماعي- اقتصادي و کارکردهاي جمعيتي ظاهر مي شود. اين جريان تغييراتي را در ساخت داخلي شهرها نيز به وجود مي آورد.

به طور کلي شهرنشيني داراي دو خصيصه اصلي است. اول مهاجرت مردم از حوزه هاي روستايي به شهري جهت اشتغال در فعاليتها و مشاغل غير کشاورزي. دوم دگرگوني در سبک زندگي مردم از سبک زندگي روستايي به شهري، به همراه تغيير در ارزشها و نگرشها که رفتارهاي تازه اي را سبب مي شود.

در مقابل، شهرگرايي در مفهوم وسيع آن به همه ويژگيهاي سياسي، اقتصادي و اجتماعي شيوه زندگي شهري اطلاق مي شود و بر خلاف شهرنشيني، يک فرآيند رشد شهري نيست، بلکه مرحله نهايي و نتيجه شهرنشيني محسوب مي شود. بنابراين يک کشور ممکن است سهم بيشتري از شهرنشيني داشته باشد اما در سطح پايين شهرگرايي قرار بگيرد.

نمونه اين وضع در شهرهاي بزرگ کشورهاي در حال توسعه ديده مي شود که بخش مهمي از جمعيت آن را مهاجران روستايي و مهاجران سکونتگاههاي کم جمعيت تشکيل مي دهند و با وجود سالها زندگي در شهرهاي چند ميليوني هنوز هم به سنتها و رفتارهاي روستايي خود پايبند مانده اند. به عبارت ديگر در بررسي روند و نرخ شهرنشيني در کشورهاي جهان سوم يا در حال توسعه توجه به اينکه هر شهرنشيني شهروند نيست بسيار مهم است.

براساس گزارشهاي صندوق جمعيت سازمان ملل متحد در سال 2008 براي نخستين بار در تاريخ جهان بيش از نيمي از مردم دنيا در شهرهاي کوچک و بزرگ زندگي مي کنند. صندوق جمعيت سازمان ملل متحد هشدار داده است که پيش بيني مي شود تا سال 2030 جمعيت شهرنشيني به حدود 5 ميليارد نفر تقريباً 60 درصد کل جمعيت جهان افزايش يابد. بنابراين تمامي رشد آينده جهان در شهرها و تقريباً تمامي آن در کشورهاي در حال توسعه فعلي خواهد بود.

به گفته دکتر ترهان جامعه شناس و استاد دانشگاه برآوردهاي انجام شده در خصوص تعداد جمعيت ايران نشان مي دهد که تعداد جمعيت کشور در سال 1305 بيش از 10 ميليون و 456 هزار نفر بوده است که از اين تعداد يک ميليون و 997 هزار نفر ( 19/1 درصد) در شهرها و 8 ميليون و 459 هزار نفر ( 80/9 درصد) در روستاها زندگي مي کردند. رقم کل جمعيت کشور در سال 1335 که نخستين سرشماري عمومي نفوس و مسکن انجام پذيرفت، 18 ميليون و 955 هزار نفر بوده است که از اين تعداد 5 ميليون و 954 هزار نفر ( 31/4 درصد) در شهرها و 13 ميليون و يک هزار نفر ( 68/8 درصد) در روستاها سکونت داشته اند.
رقم کل جمعيت کشور و ميزان شهرنشيني طي سالهاي 1335 تا 1385 همواره روند افزايشي داشته و کل جمعيت کشور در سرشماري عمومي نفوس و مسکن سال 1385 برابر 70 ميليون و 496 هزار نفر گزارش شده است که 48 ميليون و 260 هزار نفر ( 68/5 درصد) در نقاط شهري و 22 ميليون و 236 هزار نفر ( 31/5 درصد) در نقاط روستايي سکونت داشته اند.وي مي افزايد: موارد يادشده نشان از افزايش سريع ميزان شهرنشيني در 50 سال اخير دارد و ارقام بررسي شده در اين دوره نشان دهنده بيش از 2 برابر براي سالهاي اخير کمتر از رقم مورد انتظار بوده و ميزان شهرنشيني موجود بيشتر از رقم مورد انتظار براي سال 1385 است.

دکتر ترهان همچنين خاطر نشان مي کند: ميانگين نرخ رشد جمعيت کشور پس از پشت سر گذاشتن نوسانهاي زياد سرانجام به رقم 1/62 درصد طي سالهاي 1375 تا 1385 رسيده است. طي دوره يادشده ميانگين نرخ رشد جمعيت شهري 2/74 درصد و ميانگين نرخ رشد جمعيت روستايي کشور 0/44 درصد کاهش داشته است. بنابراين با وجود بالا بودن ميزان باروري نقاط روستايي در مقايسه با مناطق شهري، ميانگين نرخ رشد جمعيت روستايي کشور تا حدود 0/44 درصد کاهش يافته است.

در بررسي عوامل و تغييرات ترکيب جمعيت تهران مشاهده مي شود که تغيير ترکيب جمعيتي تهران ابتدا به صورت افزايش سريع جمعيت روستايي و سپس تبديل روستاهاي بزرگ و... به شهر يا سرريز آنها به شهرهاي استان تهران و در رأس همه، کلان شهر تهران صورت مي پذيرد. شاهدان اين مدعا نرخ بالاي رشد جمعيت روستايي دردهه 1375 - 1365 به ميزان 2/65 درصد و نرخ منفي 2/07 درصد در دهه 1385 - 1375 است که يکي از بزرگترين نرخ هاي مثبت و منفي در مسير افزايش و کاهش جمعيت روستايي ميان استانهاي کشور بوده است.

با اين شواهد و آمار کلان شهر تهران که حتي هم اکنون نيز نزديک به دو برابر ظرفيت واقعي داراي جمعيت است نياز به برنامه ريزي و هماهنگي فرابخشي در زمينه جمعيت شهري و رشد آن را دارد. عواملي که شهرنشيني در آن روزي صفر درصد بوده است مي رود تا اين نرخ را به صد برساند و نبايد فراموش کرد که با وجود تمام محسنات شهرنشيني و شهرگرايي اقتصاد و ساختار اجتماعي لازم به حداقل 25 درصد جمعيت و ترکيب روستايي است.